فهرست مطالب
مقدمه: حجر، محدودیت حقوقی برای حمایت از افراد فاقد اهلیت
در نظام حقوقی ایران، مفهوم «حَجر» یکی از مهم‌ترین اصول مرتبط با اهلیت قانونی و صلاحیت تصمیم‌گیری اشخاص است. حجر به‌معنای منع قانونی یا شرعی از تصرف در امور مالی یا حقوقی است، که بر پایه‌ی فقدان شرایط لازم برای انجام اقدامات حقوقی تعریف می‌شود.
این وضعیت برای حمایت از اشخاصی وضع شده است که از نظر سنی، عقلی یا رفتاری، توانایی لازم برای اداره امور شخصی و مالی خود را ندارند.
مطلب مرتبط : بررسی کاملترین خدمات مشاوره حقوقی تلفنی در ایران
تعریف “حجر” در حقوق ایران
در قانون مدنی ایران، حجر وضعیتی است که در آن فرد به دلایل قانونی (مانند صغر سن یا جنون) یا قضایی (مثل حکم سفاهت)، از تصرف در امور مالی و حقوقی خود منع می‌شود. این منع ممکن است مطلق یا نسبی باشد:
- حجر مطلق: شامل تمام تصرفات مالی، حقوقی و حتی شخصی است (مثل حجر مجنون).
- حجر نسبی: تنها شامل امور مالی است و در امور شخصی اعمال نمی‌شود (مثل حجر سفیه).
📘 ماده ۱۲۰۷ قانون مدنی:
«اشخاص ذیل محجور و از تصرف در اموال و حقوق مالی خود ممنوع هستند:
صغار
اشخاص غیررشید
مجانین»
نگاه فقهی به حجر: از اصول تا قاعده فقهی
در فقه اسلامی، حجر حالتی است که در آن شخص فاقد اهلیت شرعی برای تصرف محسوب می‌شود. این موضوع بر پایه‌ی قاعده‌ای فقهی به‌صورت زیر بیان شده است:
🕌 «المجنون محجورٌ علیه فلا یجوز له التصرّف»
یعنی: مجنون به دلیل فقدان عقل، از نظر فقهی محجور است و نمی‌تواند در اموالش تصرف کند.
✳️ اقسام حجر در فقه امامیه:
- صغر (کودکی): کودک قبل از بلوغ شرعی، فاقد اهلیت برای تصرف است.
- جنون: فرد دیوانه به دلیل نبود عقل، توانایی تشخیص و اراده حقوقی ندارد.
- سفاهت: شخصی که رشد مالی نداشته و در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی ناپخته و زیان‌بار رفتار می‌کند.
در تمام این موارد، فرد نیازمند نماینده قانونی چون ولی، وصی یا قیم است تا امور مالی و حقوقی او را به‌درستی مدیریت کند.
مثال‌های حقوقی کاربردی از حجر در ایران
🔹 صغیر: کودکی که به سن بلوغ قانونی نرسیده است (برای پسران ۱۵ و دختران ۹ سال شمسی در فقه)، فاقد اهلیت برای معاملات مالی بوده و محجور تلقی می‌شود.
🔹 سفیه: فردی که رفتار مالی‌اش عقلایی نیست؛ مثلاً مال خود را بی‌دلیل به دیگران می‌بخشد یا بدون حساب خرج می‌کند. او نیازمند حکم دادگاه و تعیین قیم است.
🔹 مجنون: فرد مبتلا به بیماری‌های روانی شدید، به‌طوری‌که نتواند اراده آزاد داشته باشد؛ تمامی تصرفاتش باطل و فاقد اعتبار است.
مطلب مرتبط : راهنمای کامل تنظیم شکایت
مترادف‌ها و متضادهای “حجر” در ادبیات حقوقی
مترادف‌ها: منع تصرف، بی‌اختیاری، سلب اهلیت قانونی
متضادها: اهلیت، رشد، استقلال، ولایت (بر دیگری)
مقایسه تطبیقی حجر در نظام‌های حقوقی جهان
- فرانسه: Incapacité juridique — تقسیم به: Incapacité de jouissance و d’exercice
- انگلستان/آمریکا: Legal incapacity / Incompetence — تأکید بر توانایی شناخت و کنترل مالی
- آلمان: Geschäftsunfähigkeit — قراردادهای این افراد باطل است
- کشورهای عربی: الحَجر — پایه‌گذار آن فقه اسلامی است
معادل‌های واژه “حجر” در زبان‌های دیگر
- انگلیسی: Incapacity, Legal disability, Incompetency
- فرانسوی: Incapacité juridique
- آلمانی: Geschäftsunfähigkeit
- عربی: الحَجر، منع التصرف
- ترکی استانبولی: Kısıtlılık, Vesayet altına alma
- اسپانیایی: Incapacidad legal
استثناها و ویژگی‌های خاص در حقوق تطبیقی
- حقوق فرانسه: تمایز میان عدم اهلیت مطلق و جزئی (partielle)
- حقوق آمریکا: نیازمند ارزیابی روان‌پزشکی و رأی دادگاه برای اثبات “mental incompetency”
- حقوق ایران: حجر ممکن است خودکار یا با حکم قضایی باشد
کاربردهای کلیدی حجر در فقه و حقوق ایران
- حکم حجر: صدور رسمی از سوی دادگاه
- اثبات حجر: با ارزیابی روان‌پزشکی و شواهد دیگر
- رفع حجر: در صورت بهبودی یا رشد قانونی
- حجر قانونی: مربوط به صغار و مجانین
- حجر قضایی: برای سفیه با حکم دادگاه
❓ پرسش‌های متداول درباره حجر در حقوق ایران
1. آیا حجر فقط شامل کودکان است؟
خیر. حجر شامل صغیر، مجنون و سفیه می‌شود.
2. آیا معاملات شخص محجور باطل است؟
بله، مگر اینکه از سوی ولی یا قیم انجام شده باشد.
3. آیا حجر همیشه با حکم دادگاه است؟
خیر. حجر صغیر و مجنون نیازی به حکم ندارد؛ اما حجر سفیه باید با رأی دادگاه احراز شود.
4. آیا حجر قابل رفع است؟
بله. با رسیدن به سن رشد، درمان بیماری روانی یا اثبات رشد مالی، امکان رفع حجر وجود دارد.
5. تفاوت حجر سفیه و مجنون چیست؟
سفیه دارای عقل است ولی در رفتار مالی غیرمنطقی عمل می‌کند؛ در حالی که مجنون فاقد عقل و اراده است.
6. آیا حجر در حقوق تطبیقی هم وجود دارد؟
بله. در بسیاری از کشورها با مفاهیمی مانند Legal Incompetency یا Geschäftsunfähigkeit شناخته می‌شود.
