۱) تعریف ضمان در حقوق

«ضمان» در لغت به معنای بر عهده گرفتن است. در اصطلاح حقوقی، ضمان به معنای انتقال یا ایجاد دینی بر ذمه شخص به سود دیگری، یا تعهد به جبران خسارت ناشی از فعل یا ترک فعل است.

این نهاد حقوقی نقش مهمی در روابط مالی و اجتماعی دارد و هم در قالب عقد ضمان و هم در شکل ضمان قهری مطرح می‌شود.

۲) مبنای قانونی ضمان

قانون مدنی ایران در مواد ۶۸۴ تا ۷۲۳ به طور مفصل مقررات مربوط به عقد ضمان را بیان کرده است.

همچنین در قانون مسئولیت مدنی و در مواد ۳۰۷ به بعد قانون مدنی، ضمان به عنوان تعهد به جبران خسارت در قالب مسئولیت قهری مطرح می‌شود.

۳) اقسام ضمان

۳-۱) ضمان عقدی

ضمانی است که بر اساس توافق و قرارداد میان طرفین ایجاد می‌شود.

در این نوع ضمان، شخصی به نام ضامن، دین بدهکار (مضمون‌عنه) را بر عهده می‌گیرد و متعهد می‌شود آن را به طلبکار (مضمون‌له) بپردازد.

مثال: پدری ضمانت می‌کند که بدهی پسرش به بانک را پرداخت کند. در صورت نکول بدهکار، بانک حق مراجعه به ضامن را دارد.

۳-۲) ضمان قهری

بدون قرارداد و به حکم قانون ایجاد می‌شود. مصادیق مهم آن عبارتند از:

• اتلاف (ماده ۳۲۸ ق.م): «هرکس مال غیر را تلف کند ضامن آن است.»
• تسبیب (ماده ۳۳۱ ق.م): اگر کسی سبب ورود ضرر شود، ضامن است.
• غصب (ماده ۳۰۸ ق.م): غاصب نسبت به عین و منافع مال غصبی ضامن است.

۴) ارکان عقد ضمان

عقد ضمان دارای سه رکن اصلی است:

• ضامن: کسی که دین را بر عهده می‌گیرد.
• مضمون‌عنه: بدهکار اصلی.
• مضمون‌له: طلبکار که ذی‌نفع عقد ضمان است.

۵) نمونه‌های کاربردی ضمان

• فردی که چک دوستش را در بانک ضمانت می‌کند؛ در صورت نکول، بانک می‌تواند به ضامن مراجعه نماید.
• شخصی که بر اثر بی‌احتیاطی موجب آتش‌سوزی در منزل همسایه شود، ضامن خسارات وارده است (ضمان قهری).
• غاصب مالی که آن را تصرف کرده است، نسبت به عین مال و منافع آن ضامن خواهد بود.

۶) نکات کلیدی برای دانشجویان حقوق

• ضمان همیشه با انتقال یا ایجاد تعهد همراه است.
• تفاوت ضمان عقدی و قهری:
  • عقدی = ناشی از قرارداد و توافق طرفین.
  • قهری = ناشی از حکم قانون، بدون قرارداد.
• در ضمان، ذمه ضامن مشغول می‌شود و طلبکار می‌تواند برای وصول طلب به او رجوع کند.
• ضمان یکی از نهادهای مهم در حقوق مدنی ایران است که پیوند نزدیکی با مسئولیت مدنی دارد.